Tom przygotowano w Instytucie Interdyscyplinarnych Badań Historycznych Akademii
Kaliskiej na podstawie zmienionych fragmentów pracy doktorskiej Autora „Miasto, społeczeń-
stwo, przyszłość. Architektura i przestrzenie nowoczesności Kalisza przełomu XIX-XX wieku”,
napisanej pod kierunkiem dr hab. Barbary Arciszewskiej na Wydziale Historycznym Uniwer-
sytetu Warszawskiego (Warszawa 2019).
Niniejsza książka stanowi całość tematyczną i metodologiczną z publikacją naukową
„Skok w nieznane. Procesy modernizacyjne, architektura i polityki przestrzenne w Kaliszu
początków XX wieku” (Kalisz 2022).
Autor i Wydawca dołożyli wszelkich starań, aby ustalić dysponentów praw autorskich do
ilustracji, zamieszczonych w niniejszym opracowaniu. Każda z reprodukcji posiada podpis,
identyfikujący źródło jej pochodzenia, ewentualnie autora i miejsce przechowywania oryginału.
Spis treści
Rozdział 1. Miasto na peryferiach rosyjskiego imperium . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1. Tematyka badawcza, przedmiot i cele opracowania . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Kontekst studiów miejskich w Polsce, struktura tekstu . . . . . . . . . . . . . 13
Rozdział 2. Miejsce i czas akcji: Kalisz w drugiej połowie XIX wieku . . . . . . . . . . 21
2.1. Zabudowa miasta w momencie odzyskania roli stolicy
guberni w latach sześćdziesiątych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2. Kalisz ponownie stolicą guberni. Reformy postyczniowe
i nowe stosunki władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.3. Od zastoju i peryferyjności do dekady szybkiego wzrostu:
problematyka demograficzna i gospodarcza okresu między
powstaniem styczniowym a początkiem XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . 52
Rozdział 3. Jak wyjść z zaklętego koła: „Dlaczego się Kalisz nie rozprzestrzenia?” . . . 59
3.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.2. Perspektywy rozwojowe miasta pod koniec lat sześćdziesiątych
i w okresie administracji prezydenta Tytusa Halperta . . . . . . . . . . . . . . 61
3.3. Inicjatywy rozwojowe na przełomie
lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
3.4. „Dlaczego się Kalisz nie rozprzestrzenia?”:
Adam Chodyński i potrzeby miasta nowoczesnego . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.5. Podsumowanie: zainicjowanie debat o przyszłości Kalisza gubernialnego . . 84
Rozdział 4. Dekada eksperymentów i nadziei: lata siedemdziesiąte
i nowe ambicje miejskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.2. Dyskurs regulacyjny: projekty „melioracji miejskich” i sanitaryzm . . . . . . 96
4.3. „Nasze domowe sprawy”: okres ożywionych debat
o architekturze publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.4. Przemiany przestrzeni reprezentacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4.5. Polityki imperium: nowa aranżacja kluczowego
placu w centrum Kalisza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
4.6. Nowy ratusz jako kulminacja politycznych negocjacji o miasto . . . . . . . 144
4.7. Gra o nową dzielnicę: sprawa teatru miejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 155
4.8. W przededniu samorządu miejskiego w Królestwie? . . . . . . . . . . . . . 159
4.9. Inne inwestycje ze środków rządowych w latach siedemdziesiątych . . . . . 166
Spis treści4
4.10. Podsumowanie okresu: od wielkich aspiracji do polityki odroczenia . . . . 168
Rozdział 5. Pod patronatem „dobrego gubernatora”: Michaiła Daragana
imperium na peryferiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
5.1. Perspektywy rozwojowe miasta, uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . 175
5.2. Planowanie rozbudowy Kalisza, dyskurs modernizacyjny i higieniczny . . 189
5.3. Okres inwestycyjnej kampanii: architektura i imperium . . . . . . . . . . . 202
5.3.1. Strażnica pożarowa i odwach: polityka imperialnego nadzoru
kontra lokalne ambicje udziału we władzy nad miastem . . . . . . . 202
5.3.2. Finał sprawy ratusza: siedziba władz miejskich
czy pałac publiczny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
5.3.3. Meandry sprawy teatralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
5.3.4. Nowa rzeźnia miejska i racjonalna kontrola nad handlem
i masowym ubojem zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
5.3.5. Problem analfabetyzmu i pogłębiania się podziałów klasowych:
polityka władz względem budownictwa szkolnego . . . . . . . . . . 273
5.3.6. Problematyka infrastruktury dla instytucji szpitalnych
i opieki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
5.3.7. Inne inwestycje sfinansowane bezpośrednio
ze środków państwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
5.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Rozdział 6. Przed „wielkim jutrem”? Inwestycje i problemy rozwojowe Kalisza
wobec budowy połączenia kolejowego około 1900 roku . . . . . . . . . . . . . . 323
6.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
6.2. Daleko od torów: spór o lokalizację stacji kolejowej . . . . . . . . . . . . . . 337
6.3. Kolej na drożyznę: kryzys mieszkaniowy uderza w Kalisz . . . . . . . . . . 356
6.4. Szerokie tory: projekt powiększenia terytorium Kalisza i nowe
ambicje urbanizacyjne wobec budowy kolei warszawsko-kaliskiej . . . . . 366
6.5. Nowe gmachy publiczne jako instrumenty polityczne klas średnich i elit . . 384
6.5.1. Ukończenie budowy teatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
6.5.2. Teatr i pomnik „cara-oswobodziciela”: zmiana funkcji
symbolicznej alei Józefiny w 1900 roku jako kulminacja
polityki ugodowej w Kaliszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
6.5.3. Teatr miejski a siedziba Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego:
między mieszczańską „kulturą atrakcji” a inteligencką
misją patriotyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
6.5.4. Dla kogo pałac nauki? Gmach szkoły realnej a problem
infrastruktury dla szkolnictwa podstawowego . . . . . . . . . . . . . 420
6.6. Przed „wielkim jutrem”: Kalisz na progu „epoki normalnego rozwoju”? . . 433
Zakończenie: imperium peryferii i architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Opinie
Na razie nie ma opinii o produkcie.